Các nhà khoa học đã tìm hiểu được một nhận thức dựa trên kinh nghiệm gắn với việc duy trì hành vi cờ bạc là ảo tưởng về khả năng kiểm soát (Langer 1975). Ảo tưởng về khả năng kiểm soát tạo ra kỳ vọng thành công cao hơn mức mong đợi một cách khách quan (Langer, 1975). Tất cả mọi người đều có xu hướng hiểu sai cảm giác kiểm soát trong các tình huống vốn dĩ được coi là ngẫu nhiên, không thể kiểm soát hoặc không thể đoán trước. Ảo tưởng về khả năng kiểm soát này đặc biệt phù hợp với các hành vi cá cược, cá độ, và do đó nó cần được nhìn nhận là một yếu tố mà những người có ý định tham gia cá độ cần hiểu và cố gắng đề phòng.
Nhu cầu kiểm soát
Chúng ta dường như luôn gặp khó khăn trong việc tìm kiếm các mối quan hệ nhân quả – tìm kiếm mối tương quan ở những nơi chẳng có sự liên quan nào – và luôn phải cố gắng để xem xét các sự kiện một cách độc lập. Loài người nguyên thủy có hiểu biết rất hạn chế về cơ chế của một môi trường khắc nghiệt nên họ luôn phải cố gắng hết sức để tìm ra được nguyên nhân hoặc hậu quả của mọi hành vi đối với các sự kiện ngẫu nhiên hoặc quá phức tạp. Sự mê tín và các lễ nghi xuất hiện ngày một phổ biến như là những cách thức để họ đạt được cảm giác kiểm soát, và những điều này vẫn còn tồn tại rất rõ ràng cho đến tận ngày nay.
Những thí nghiệm hấp dẫn minh họa hành vi này có thí nghiệm nổi tiếng nhất là của nhà tâm lý học Harvard B. F. Skinner.
Skinner đã nghiên cứu thông qua việc quan sát những chú bồ câu bị nhốt trong hộp suốt một thời gian dài. Ông nhốt những chú bồ câu bị đói và rèn cho chúng cách mổ vào một nút nhựa để lấy thức ăn. Ban đầu, bồ câu sẽ có đồ ăn mỗi khi gõ vào miếng nhựa. Về sau, Skinner thiết kế để hệ thống chỉ đưa đồ ăn vào những khung thời gian cố định. Ví dụ, hệ thống sẽ không thả đồ ăn trong 5 phút kể từ lần đưa đồ ăn trước đó. Sau 5 phút, nếu bồ câu mổ tiếp thì nó sẽ có đồ ăn. Những chú bồ câu dường như chưa bao giờ thực sự hiểu được quy luật logic này, nhưng chúng vẫn luôn đoán gần trúng về quãng thời gian phải chờ cho lần mổ tiếp theo. Sau đó, Skinner thay đổi quãng thời gian một cách ngẫu nhiên. Có lúc là 60 giây, có lúc 5 giây, có lúc 50 giây, và có lúc là 200 giây.
Trải qua sự bất định đó trong thời gian dài, bồ câu gần như phát điên lên. Thế là chúng cứ liên tục mổ, mổ và mổ. Tiêu biểu là có một con bồ câu đã mổ 2.5 lần mỗi giây vào miếng nhựa trong suốt 16 giờ đồng hồ. Con khác thì mổ 87,000 lần chỉ trong vòng 14 giờ đồng hồ, số lần mổ dẫn đến việc xác suất có đồ ăn là chưa tới 1%.
Điều này cũng đúng với con người, những người gắn cảm giác kiểm soát với nhiều nghi lễ khác nhau (ví dụ: tránh mèo đen, tránh số 13, 49, 53…). Những điều này vẫn xảy ra cho đến ngày nay nhưng nó xuất hiện theo những cách thức ít rõ ràng hơn.
Những phát hiện của Skinner đã khiến ông xác định lý thuyết về Điều kiện hóa tạo tác – lý thuyết về những phản ứng củng cố, trừng phạt hoặc có tác động trung lập đến hành vi. Sự lựa chọn cá nhân đóng một vai trò quan trọng trong việc củng cố và các trò chơi may rủi cá cược là những ví dụ tuyệt vời về điều này.
Ảnh hưởng của sự lựa chọn cá nhân
Phần lớn các trò cá cược là hoàn toàn ngẫu nhiên, tuy nhiên những người đặt cược thể hiện niềm tin phi lý vào khả năng kiểm soát kết quả của họ khi họ có thể khẳng định lựa chọn của cá nhân mình.
Xổ số là một ví dụ về ảo tưởng kiểm soát khi người chơi đặt niềm tin nhiều hơn vào khả năng thành công khi họ chơi bằng các con số của chính họ, thay vì mua những tờ vé số do máy tạo ra. Họ sẽ cho rằng kết quả là hoàn toàn ngẫu nhiên, và vì vậy, cơ hội thành công là như nhau.
Trên thực tế, các lựa chọn xổ số ngẫu nhiên thường làm tăng khả năng trúng thưởng do việc sử dụng phổ biến ngày sinh đối với các con số. Cơ hội chiến thắng là như nhau, nhưng khả năng có giải sẽ tăng lên khi các lựa chọn nghiêng về các số từ 1 đến 31.
Thông tin nguy hiểm và suýt bỏ lỡ
Bạn có thể đã nghe đến câu nói ‘một chút thông tin cũng là một điều nguy hiểm’. Điều này đặc biệt đúng trong cá cược, nơi cảm giác được trao quyền mà một mức độ hiểu biết về một đội, thể thao hoặc sự kiện, làm nảy sinh cảm giác hiểu biết và khả năng dự đoán bị phóng đại gấp nhiều lần.
Khi thành công theo sau, nhưng không nhất thiết phải như mong đợi, những người đặt cược thường điều chỉnh lại logic trong các lựa chọn của họ để phù hợp với những gì đã xảy ra, tạo ra sự củng cố được mô tả ở trên và ảo tưởng về khả năng kiểm soát.
Điều này cũng đúng với những lần suýt bỏ lỡ, trong đó những người đặt cược nhận đủ sự khuyến khích từ việc gần như làm đúng mọi thứ, để củng cố hành vi. Kết quả là họ kiên trì với những gì họ nghĩ là đúng đắn, trong khi thực tế trong tất cả các khả năng thì lại chẳng có mối tương quan hợp lệ nào.
Một số điều cần lưu ý để giảm thiểu tác động này là chấp nhận rằng bạn không kiểm soát được khi kết quả là ngẫu nhiên, hãy kiểm tra các giả thuyết hạn hẹp, xác định rõ ràng từng giả thuyết một.
Cũng giống như sự mê tín, mối liên hệ bệnh lý giữa kết quả cá cược và các hành vi cụ thể thật không may lại rất khó cưỡng lại, bởi vì đây là những hành vi cố định. Chìa khóa cho những người thích tham gia đặt cược là hãy càng kỷ luật càng tốt mỗi khi bạn rút ra kết luận từ lịch sử cá cược của bản thân.
Các bài viết liên quan khác:
https://tamly.softenmind.com/2022/12/02/hanh-vi-bu-dap-trong-roi-loan-an-uong-phan-1/
https://tamly.softenmind.com/2022/12/02/hanh-vi-bu-dap-trong-roi-loan-an-uong-phan-2/
https://softenmind.com/ao-tuong-ve-kha-nang-kiem-soat-va-hanh-vi-ca-do/
